Nhu cầu Tự chủ - Khi con cần cảm giác “Con có tiếng nói trong cuộc đời mình”

Chuyên mục: Gốc rễ của một đứa trẻ hạnh phúc

Tự chủ là cảm giác “Con có quyền thử theo cách của con, trong sự an toàn cha mẹ tạo ra.”

Có một điều rất thú vị về trẻ em mà đôi khi người lớn quên mất:

Trẻ không chỉ muốn được yêu. Trẻ muốn được tin.

Tin rằng mình có khả năng. Tin rằng mình có tiếng nói. Tin rằng mình có thể thử – và vẫn được yêu ngay cả khi sai.

Đó chính là Tự chủ – nhu cầu cốt lõi thứ hai trong hành trình nuôi dưỡng một đứa trẻ Flourish.

Tự chủ không phải là để trẻ muốn gì làm nấy. Tự chủ là cảm giác “Con có quyền thử theo cách của con, trong sự an toàn cha mẹ tạo ra.”

Khi nhu cầu này được đáp ứng, trẻ phát triển động lực nội tại, cảm giác tự tin thật sự và sự bản lĩnh để bước vào cuộc đời. Khi nhu cầu này bị tước đi – dù vô tình – trẻ sẽ:

• nổi loạn để giành lại quyền kiểm soát,

• hoặc trở nên “quá ngoan”, đánh mất bản thể và tiếng nói riêng.

Trong bài viết này, Susan sẽ cùng bạn đi sâu vào nhu cầu Tự chủ – một nhu cầu mang tính định hình nhân cách, và là nền móng của khả năng ra quyết định, tự tin và trưởng thành lành mạnh của trẻ.

Góc tâm lý

Tự chủ (Autonomy) là một trong ba trụ cột của Self-Determination Theory (Deci & Ryan) – học thuyết nền tảng về động lực nội tại của con người.

Đối với trẻ, Tự chủ không có nghĩa là “muốn gì làm nấy”, mà là cảm giác sâu bên trong: “Mình có quyền chọn. Mình có thể thử theo cách của mình. Mình có chút ảnh hưởng lên cuộc sống của mình.”

Khi trẻ có trải nghiệm tự chủ:

• hệ thần kinh ổn định hơn

• động lực tự thân mạnh mẽ hơn

• khả năng hợp tác tăng lên

• lòng tự tin hình thành từ bên trong

• trẻ ít nổi loạn hơn (vì không cần chống lại áp lực)

Ngược lại, khi nhu cầu tự chủ bị tước đi — dù vô tình — trẻ có xu hướng:

• nổi loạn để giành lại quyền kiểm soát

• hoặc trở nên “quá ngoan”, đánh mất ý chí riêng

• hoặc trì hoãn, không chịu làm

• hoặc phụ thuộc vào lời khen, phần thưởng, và sự chỉ dẫn

Tự chủ không phải là thứ trẻ “giành” từ cha mẹ.Tự chủ là thứ trẻ được trao, một cách an toàn và phù hợp với lứa tuổi.

Những chiếc bẫy làm trẻ mất tự chủ (cha mẹ thường vô tình rơi vào)

1. Bẫy quyết định thay con mọi thứ – vì thương và vì lo

Nhiều khi, trong mong muốn giúp con đỡ vất vả, nhanh hơn, gọn hơn… cha mẹ lại vô thức quyết định thay con rất nhiều điều:

“Mặc cái này đi con.”

“Học cái này đi, tốt hơn cho con đó.”

“Để mẹ làm cho, cho nhanh.”

Tất cả đều xuất phát từ tình thương. Nhưng với trẻ, đôi khi chúng nghe thành một điều khác:

“Con không đủ khả năng để tự làm.”

Ví dụ đời sống: Con đang loay hoay cột dây giày. Bạn thấy con vụng về, thương con, rồi nhẹ nhàng nói: “Để mẹ làm cho, chứ con cột lâu lắm.”

Con đứng yên, không phản đối. Nhưng bên trong, một cơ hội nhỏ để con khám phá khả năng của mình vừa biến mất. Và cảm giác “Con làm được” cũng mờ đi một chút.

Mỗi lần ta làm thay, con sẽ phụ thuộc thêm một chút. Mỗi lần ta chờ con thêm 10 giây, con sẽ lớn thêm một bước. Đôi khi, “giúp con” không phải là làm thay con, mà là ở bên cạnh trong lúc con tự làm — dù chậm, dù vụng, nhưng đầy tự hào.

2. Bẫy kiểm soát hành vi quá chặt – với ý định bảo vệ

Khi yêu con, cha mẹ thường muốn giữ con trong vùng an toàn: đặt nhiều quy tắc hơn, nhắc nhở nhiều hơn, và nói “không được” nhiều hơn mức mình nghĩ.

Tất cả đều đến từ mong muốn bảo vệ. Nhưng trẻ lại nghe bằng một “ngôn ngữ” khác:

“Con không làm được đâu.”

Ví dụ đời sống: Con muốn tự rót nước sôi. Bạn lo con làm đổ, nên vội nói: “Không được, bỏng bây giờ!” thay vì hướng dẫn con cách rót.

Trong khoảnh khắc ấy, điều mất đi không chỉ là cơ hội thử — và sai — trong an toàn. Điều mất đi là cảm giác bên trong của con: “Con có khả năng.”

Cho con thử không phải là để con làm hoàn hảo, mà để con học tin vào đôi tay và sự cố gắng của chính mình. Và đôi khi, một vũng nước đổ ra sàn lại là cái giá rất nhỏ để đổi lấy một đứa trẻ tự tin.

3. Bẫy kỳ vọng quá nhiều ở một hình mẫu “ngoan – gọn – chỉn chu”

Trong mong muốn con được nhìn nhận tốt, cha mẹ đôi khi đặt kỳ vọng con phải “đúng chuẩn”: gọn gàng, chỉn chu, hợp mắt người lớn… Nhưng mỗi đứa trẻ đều có một bản thể riêng — và nhu cầu tự chủ của con thường nằm trong những lựa chọn rất nhỏ hằng ngày.

Ví dụ đời sống: Con thích mix quần áo theo cách của con — hơi lạ, hơi ngẫu hứng, nhưng đầy sự sáng tạo. Mẹ thương con và muốn con được chỉnh tề, nên nói: “Con mặc vậy kỳ lắm, thay cái khác đi.”

Với người lớn, đó chỉ là lời nhắc nhẹ. Nhưng với con, điều ấy đôi khi lại nghe thành:

“Cách con chọn không được chấp nhận.”

Và từng chút một, con bắt đầu thu nhỏ lại bản thể của mình để vừa với khuôn mẫu của người lớn.

Cho con tự chủ không phải là để con khác đời. Đó là cho phép con được là chính mình — trong những điều nhỏ nhất. Vì trong hành trình lớn lên, những lựa chọn nhỏ hôm nay chính là những viên gạch đầu tiên của bản sắc ngày mai..

4. Bẫy khen thưởng – phạt quá mức làm mất động lực nội tại

Khen, thưởng và phạt là những công cụ mà nhiều cha mẹ dùng để giúp con hợp tác. Điều đó rất tự nhiên. Nhưng khi chúng trở thành cách chính để dẫn dắt con, trẻ bắt đầu học một bài học khác:

“Con làm vì mẹ muốn, không phải vì con muốn.”

Khi ấy, động lực của trẻ không còn nằm bên trong nữa mà bị “kéo” bởi những thứ bên ngoài.

Ví dụ đời sống: “Con làm bài xong mẹ cho xem iPad.” Trẻ sẽ làm bài — nhưng không phải vì con thấy mình có khả năng, hay vì con muốn hoàn thành mục tiêu của chính mình. Con làm để đổi phần thưởng.

Dần dần, con khó cảm nhận được niềm vui từ nỗ lực của bản thân, và điều đó làm yếu đi nền tảng quan trọng nhất của Tự chủ: động lực nội tại.

Khen thưởng không sai. Phạt cũng không sai. Chỉ là… chúng ta không muốn chúng thay thế sự tin tưởng, sự khuyến khích và cảm giác “Con làm được” xuất phát từ bên trong con. Có những lúc, chỉ một câu như: “Mẹ thấy con đang cố gắng, con tự tin hơn chưa?” cũng đủ để đánh thức động lực bên trong mà phần thưởng không chạm tới được.

5. Bẫy can thiệp quá nhanh khi con đang gặp khó

Khi thấy con vật lộn với một việc gì đó, phản xạ tự nhiên của cha mẹ là muốn bước vào giúp ngay lập tức. Điều đó xuất phát từ tình thương — từ mong muốn con đỡ mệt, đỡ thất bại, đỡ nản lòng.

Nhưng chính những khoảnh khắc “con đang cố” lại là những khoảnh khắc vàng để con học cảm giác tự chủ: “Con có thể tự xoay xở.”

Ví dụ đời sống: Con đang cố mở nắp chai. Bạn thấy con đỏ mặt, hơi lúng túng, rồi nhẹ nhàng nói: “Đưa đây, để mẹ làm cho.”

Con đưa chai — không phản đối — nhưng bên trong, một cơ hội nhỏ để trải nghiệm khả năng của chính mình vừa bị lấy mất. Và đôi khi, tất cả những gì con cần chỉ là thêm… 10 giây.

Trong coaching, chúng ta gọi khoảnh khắc này là holding space —ở bên cạnh con, nâng đỡ năng lượng của con, nhưng không vội làm thay.

Bạn không cần rời đi. Bạn chỉ cần đủ chậm để cho con không gian thử, và đủ tin để con biết rằng: “Mẹ tin con làm được.”

Kết nối lại với hành trình của cha mẹ tỉnh thức

Trao Tự chủ cho con không phải là buông lỏng. Cũng không phải là nhường hết quyền quyết định. Trao Tự chủ là một nghệ thuật tinh tế nằm giữa:

sự dẫn dắt an toàn của cha mẹvà không gian đủ rộng để con lớn lên theo cách của chính mình.

Nó đòi hỏi cha mẹ đủ kiên nhẫn để chậm lại, đủ tin tưởng để buông bớt, và đủ yêu thương để nhìn thấy rằng:

Con không trở nên mạnh mẽ nhờ những gì ta làm thay con, mà nhờ những gì con được tự mình trải nghiệm – với ta ở bên cạnh.

Và đôi khi, hành trình trao Tự chủ cho con cũng chính là hành trình cha mẹ quay về chữa lành chính mình — phần từng bị kiểm soát, phần từng không được hỏi “Con muốn gì?”, phần chưa từng có cơ hội lựa chọn theo nhịp của bản thân.

Nuôi con trong tinh thần Tự chủ là đang nuôi dưỡng một con người biết đứng vững ngay cả khi cuộc đời lung lay. Nhưng Tự chủ không dừng lại ở thời thơ ấu.

Khi con lớn hơn, đặc biệt là bước vào tuổi teen, nhu cầu Tự chủ chuyển sang một tầng sâu hơn: từ những lựa chọn nhỏ mỗi ngày… đến hành trình định hình bản sắc của chính con.

Và ở giai đoạn ấy, vai trò của cha mẹ cũng thay đổi: từ người hướng dẫn thành người đồng hành —không điều khiển, không áp đặt, mà cùng con khám phá chính mình.

Ở bài viết tiếp theo, chúng ta sẽ đi sâu vào: Tự chủ ở tuổi teen – khi con cần tiếng nói riêng, ranh giới riêng và không gian để trở thành chính mình.

---

Góc thực hành – Nuôi dưỡng Tự chủ trong từng nhịp nhỏ

Reflection Question – Câu hỏi chiêm nghiệm

• Khi còn nhỏ, bạn có được trao quyền chọn không?

• Bạn cảm thấy thế nào khi bị kiểm soát hoặc bị quyết định thay?

• Những trải nghiệm đó đang ảnh hưởng tới cách bạn trao tự chủ cho con hôm nay như thế nào?

Daily Practice – Bài thực hành 2 phút: “Hai lựa chọn nhỏ”

Hôm nay, thử cho con hai lựa chọn an toàn và phù hợp lứa tuổi:

• “Con muốn đánh răng trước hay rửa mặt trước?”

• “Con muốn mặc áo xanh hay áo vàng?”

• “Con muốn đọc truyện A hay truyện B?”

Mục tiêu không phải là lựa chọn nào. Mục tiêu là con cảm thấy: “Mẹ tin con có thể chọn.”

Today’s Affirmation – Lời thì thầm hôm nay

“Con không cần đúng hết. Con chỉ cần được thử. Mẹ sẽ ở đây để đồng hành với con.”