Nhu cầu Năng lực – Khi con cần cảm giác “Con làm được”
- Susan Phan
- Sep 2
- 8 min read
Updated: Nov 14
Chuyên mục: Gốc rễ của một đứa trẻ hạnh phúc
Có một khoảnh khắc mà bất kỳ cha mẹ nào cũng từng chứng kiến:
Con đứng trước một việc rất nhỏ — cột dây giày, cài nút áo, mở nắp chai, làm bài toán hơi khó —và thì thầm:
“Con không làm được đâu…”
Không phải vì con chưa từng thử. Không phải vì con kém. Mà vì bên trong con, đang có một nỗi lo rất thật: Con sợ mình làm sai. Con sợ mẹ thất vọng. Con sợ cảm giác bất lực.
Trong tâm lý học phát triển, đó là giai đoạn trẻ hình thành điều quan trọng bậc nhất trong cuộc đời: cảm giác năng lực – cảm giác “Con có thể”. Và cảm giác ấy không tự đến theo tuổi. Nó được gieo bằng những trải nghiệm nhỏ, bằng cách người lớn đồng hành, và bằng không gian an toàn để con thử – sai – và tiến bộ.
Chúng ta không thể trao năng lực cho con. Nhưng ta có thể tạo môi trường để năng lực nảy mầm trong chính nội giới của con.
Góc tâm lý
Năng lực (Competence) là cảm giác bên trong cho trẻ biết rằng:
“Con có khả năng đối diện thử thách, học điều mới và tiến bộ qua từng ngày.”
Theo Self-Determination Theory (Deci & Ryan), năng lực là một trong ba nhu cầu tâm lý cốt lõi tạo ra động lực nội tại của con người. Và theo Erikson, giai đoạn 6–12 tuổi là thời kỳ trẻ hình thành “cảm giác thành tựu” — hoặc ngược lại là cảm giác “thua kém, bất lực”.
Năng lực không phải là:
sự hoàn hảo,
điểm cao,
hay thành tích nổi bật.
Năng lực là trải nghiệm cảm xúc nội tại của trẻ khi trẻ cảm thấy:
“Con đang tiến bộ.”
“Con làm được điều khó.”
“Con vượt qua được điều con tưởng mình không làm được.”
Khi nhu cầu này được nuôi dưỡng, trẻ:
tự tin hơn,
ít sợ sai hơn,
bền bỉ hơn,
có động lực tự thân mạnh mẽ.
Khi nhu cầu này thiếu hụt, trẻ dễ:
bỏ cuộc nhanh,
trì hoãn,
nổi giận,
hoặc nói câu quen thuộc: “Con không làm được đâu.”
Năng lực không nảy sinh từ khen ngợi.Năng lực nảy sinh từ trải nghiệm được học – được thử – được sai – được tiến bộ.
Những chiếc bẫy làm trẻ mất đi cảm giác “Con làm được”
1. Bẫy hoàn thiện thay con – vì muốn mọi thứ tròn trịa
Nhiều cha mẹ sửa lại, làm lại hay làm thay con không phải vì kiểm soát, mà vì thương con, muốn con đỡ vất vả, muốn mọi thứ chỉn chu hơn. Điều đó rất tự nhiên.
Nhưng đôi khi, trong nỗ lực làm cho mọi thứ “đẹp hơn”, chúng ta vô tình lấy đi trải nghiệm rất quý giá: cảm giác con đang tiến bộ theo cách của riêng mình.
Ví dụ đời sống: Con dọn giường. Chăn còn nhăn, gối hơi lệch. Bạn nhìn một lát rồi bước vào chỉnh lại cho thẳng hơn.
Với người lớn, đó chỉ là một thao tác nhỏ. Nhưng với con, khoảnh khắc ấy có thể được hiểu thành: “Cách con làm chưa đủ tốt.”
Không phải vì bạn nói câu đó, mà vì trẻ đọc được ý nghĩa từ hành động sửa lại.
Đôi khi, cái giường hơi nhăn lại là bước tiến rất thật trong hành trình lớn lên của con. Và điều con cần không phải là kết quả hoàn hảo,mà là ánh nhìn công nhận rằng: “Con đang làm được rồi đó.”
Có thể bạn sẽ tự hỏi:
“Nếu mình biết con có thể làm tốt hơn, chẳng lẽ lại cứ để vậy mà không chỉnh?”
Câu trả lời là: không phải để mặc kệ. Nhưng cũng không phải làm thay.
Đó là nghệ thuật đồng hành – đủ lùi lại để con tự làm, đủ gần để con cảm thấy an toàn, và đủ tinh tế để không khiến con phụ thuộc hay sợ sai.
Susan sẽ có một bài viết riêng để đi sâu vào điều này thật nhẹ nhàng hơn.
2. Bẫy khen thành tích mà không ghi nhận nỗ lực
Khi người lớn tập trung nhiều vào kết quả cuối cùng — điểm số, giải thưởng, thành tích — trẻ rất dễ hiểu rằng:
“Giá trị của con nằm ở những gì con đạt được.”
Và trong sâu thẳm, con học một bài học khác nữa:
“Nếu con không đạt kết quả tốt, con không đủ giỏi.”
Ví dụ đời sống: “Con giỏi quá, được 10 điểm luôn!”
Con mỉm cười. Nhưng vào những ngày điểm thấp, con ngần ngại, không dám chia sẻ — không phải vì con không muốn nói, mà vì con sợ làm bạn buồn.
Điều nuôi dưỡng năng lực không phải là điểm 10. Mà là cảm giác: “Mình đang tiến bộ.” “Nỗ lực của mình được nhìn thấy.”
Một câu nhỏ như: “Mẹ thấy con đã cố gắng nhiều rồi đó.” có sức đánh thức động lực bên trong mạnh hơn bất kỳ lời khen thành tích nào.
Vì cuối cùng, trẻ không cần phải “giỏi hơn người khác”. Trẻ chỉ cần được nhìn thấy vì cách con đã cố gắng trở thành phiên bản tốt hơn của chính mình.
3. Bẫy quát mắng khi con thất bại
Trẻ không thật sự sợ thất bại. Điều trẻ sợ… là cảm giác một mình trong thất bại.
Vì khi thất bại đi kèm tiếng la, sự khó chịu, hay ánh mắt thất vọng của người lớn, trẻ không chỉ học về sai sót — trẻ học về sự nguy hiểm của sai sót.
Ví dụ đời sống: Con cố rót nước và làm đổ ra bàn. Bạn phản xạ: “Thấy chưa? Mẹ đã nói rồi mà!”
Chỉ trong vài giây ngắn ngủi đó, con tiếp nhận một thông điệp sâu hơn bạn nghĩ:
“Thất bại là xấu.”
“Con không nên thử nữa.”
“Nếu con làm sai, con sẽ bị mắng.”
Và từ đó, trẻ bắt đầu chọn an toàn thay vì học hỏi, né tránh thay vì khám phá.
Thất bại không phải là dấu chấm hết. Thất bại là chất liệu để hình thành năng lực.
Không có sai → không có bài học.
Không có thử → không có tiến bộ.
Điều con cần trong khoảnh khắc thất bại không phải là sự hoàn hảo, mà là một người lớn đủ bình an để ở đó và nói bằng ánh nhìn: “Không sao đâu con, mình làm lại được mà.”
4. Bẫy vội vàng giải cứu khi con gặp khó
Khi thấy con loay hoay trước một thử thách, phản xạ tự nhiên của người lớn là muốn bước vào giúp ngay — để con đỡ nản, đỡ mệt, đỡ thất bại. Nhưng trong nhu cầu Năng lực, những khoảnh khắc con đang cố gắng lại chính là nơi năng lực được hình thành mạnh nhất.
Khi trẻ không có cơ hội tự xoay xở, trẻ không thể cảm nhận được sức mạnh nội tại của chính mình.
Ví dụ đời sống: Con đang cố giải một bài toán khó. Bạn thấy con khựng lại, hơi bối rối, và lập tức chỉ ra đáp án.
Con cảm thấy nhẹ nhõm. Nhưng sâu bên trong, một bài học quan trọng vừa bị bỏ lỡ: “Con có thể tự tìm ra cách.”
Động lực nội tại — thứ giúp con kiên trì và dám thử — bị giảm đi một chút mỗi lần như vậy.
Lời nhắc dịu dàng: Đôi khi, món quà lớn nhất mà cha mẹ có thể trao cho con không phải là đáp án, mà là thêm vài giây được tin tưởng.
Một câu nhỏ như: “Con thử nghĩ thêm chút nữa xem, mẹ tin con tìm ra được đó.” có sức nuôi dưỡng năng lực mạnh hơn bất kỳ lời giải nào.
Vì chính trong những khoảnh khắc chậm đó, trẻ mới cảm nhận rõ nhất điều mà ta luôn mong con có: “Con làm được.”
5. Bẫy đặt mục tiêu quá cao hoặc quá thấp
Trong hành trình lớn lên của con, mục tiêu giống như những nấc thang.
Nếu nấc thang quá cao, con không với tới → con nản lòng.
Nếu nấc quá thấp, con bước qua dễ dàng → con không cảm nhận được mình đang tiến bộ.
Và cả hai đều ảnh hưởng đến cảm giác năng lực.
Ví dụ đời sống:
Bạn mong con làm được bài toán nâng cao dù con chưa vững nền tảng. Hoặc ngược lại, bạn không giao bất kỳ nhiệm vụ nào vì nghĩ: “Con còn nhỏ mà.”
Một bên khiến con thấy mình “không đủ giỏi”. Một bên khiến con không có cơ hội cảm nhận “Con đang mạnh lên”.
Năng lực không lớn lên từ việc làm đúng ngay lập tức. Năng lực lớn lên từ những thử thách vừa đủ — đủ để con phải cố thêm một chút, nhưng không đến mức khiến con thấy choáng ngợp.
Điều con cần không phải là mục tiêu hoàn hảo, mà là một người lớn biết điều chỉnh nhịp bước theo sức của con, và thì thầm:
“Con cứ đi từ từ thôi, mẹ ở đây và mẹ tin con tiến bộ từng chút một.”
Kết nối nuôi dưỡng năng lực
Nuôi dưỡng năng lực không phải là yêu cầu con mạnh mẽ hơn. Cũng không phải thúc đẩy con “phải cố lên”, “phải giỏi hơn”.
Năng lực lớn lên khi con được phép chậm, được phép thử, được phép sai, và được nhìn thấy nỗ lực của mình bằng ánh mắt đầy tin tưởng của người lớn.
Và trong hành trình đó, cha mẹ cũng có cơ hội chữa lành phần mình — phần từng bị so sánh, bị áp lực, bị đòi hỏi phải giỏi ngay lập tức. Khi ta đồng hành với tiến bộ của con bằng sự dịu dàng, ta đang đồng hành lại với chính đứa trẻ bên trong mình.
Trong bài tiếp theo, chúng ta sẽ đi sâu vào một nhu cầu cũng quan trọng không kém năng lực — Ý nghĩa (Meaning): Điều giúp trẻ hiểu “Vì sao con làm điều này?” và tạo ra hướng đi bên trong để trẻ lớn lên với sự tỉnh thức và mục đích.
Hẹn bạn ở bài tiếp theo của hành trình nuôi dưỡng một đứa trẻ flourish.
Góc thực hành – Nuôi dưỡng cảm giác “Con làm được”
Reflection Question – Câu hỏi chiêm nghiệm
Khi còn nhỏ, bạn cảm thấy thế nào mỗi khi mình làm sai?
Bạn được khuyến khích nỗ lực hay được yêu cầu kết quả?
Điều đó đang ảnh hưởng như thế nào đến cách bạn đồng hành với sự tiến bộ của con hôm nay?
Daily Practice – Bài thực hành 2 phút: “Nhìn vào nỗ lực”
Trong hôm nay, hãy chọn một khoảnh khắc nhỏ và nói với con một câu phản ánh nỗ lực, thay vì kết quả:
“Mẹ thấy con kiên trì ghê đó.”
“Con đã cố gắng nhiều rồi, mẹ tự hào.”
“Con đang tiến bộ từng chút luôn đó.”
Chỉ cần 2–3 câu như vậy mỗi ngày, bạn đang gieo hạt của một đứa trẻ có nội lực thật sự.
Today’s Affirmation – Lời thì thầm hôm nay
“Con không cần hoàn hảo. Con chỉ cần tiến bộ. Mẹ sẽ luôn thấy những bước đi nhỏ của con.”
Comments